انسان همواره در جست وجوي آسان و كوتاه ترين راه براي رسيدن به اهداف و مقاصد مادي و معنوي خويش است. از اين رو جست وجوي روش هاي ساده و آسان و كوتاه، به عنوان دغدغه اي، ذهن و فكرش را مشغول مي دارد. دست يابي به كمال و عروج معنوي نيز يكي از مقاصد و اهداف عالي انساني است كه ذهن بسياري از انسان هاي باشخصيت طبيعي و سالم را به خود مشغول داشته است. هر شخصيت سالم از نقص بيزار و در پي كمال است. شايد بتوان گفت يكي از راه هاي شناسايي كوتاه ترين و ساده ترين روش كمالي، بازخواني آيات الهي است كه به عنوان آفريدگار هستي و انسان از همه امور آگاه و خبير است. اين نوشتار كوششي است تا يكي از راه هاي رسيدن به كمال از ديدگاه خداوند بيان و تبيين شود. با هم اين مقاله را از نظر مي گذرانيم.

شب كه در اصطلاح فاصله زماني غروب خورشيد تا طلوع فجر است، از نظر قرآن آفريده خداوند است و اين كه خداوند آن را همانند روز آفريده است و اين گونه نيست كه عدم چيزي همانند فقدان خورشيد دانسته شود. از نظر قرآن مرگ و شب و برخي از امور ديگر موجود در هستي، بر خلاف باورهاي عمومي از آفريده هاي خداوند است. اين بدان معنا است كه دست آفريدگاري توانا در كار است تا اين امور به اين شكل آفريده شود كه ظاهري عدمي دارد. هر چيزي كه آفريده الهي است در راستاي اهداف كلان و اصلي خلقت و آفرينش است و نمي توان آفريده اي را يافت كه بيهوده باشد و يا در مسير كمال هستي و انسان نباشد. از اين رو از نظر قرآن، ابليس و شيطان نيز آفريده اي است كه براي تكامل هستي و كمال يابي انسان بسيار مهم و مؤثر است.
به هر حال در تحليل و نگاه قرآني، شب از آفريده هاي الهي به منظور برآوردن اهداف و مقاصدي كمالي است كه مي بايست شناسايي و از آن بهره درست برده شود. (يونس آيه 67 و انعام آيه 96 و فرقان آيه 47 و نمل آيه 86 و آيات ديگر)
شب بخشي از زماني است كه انسان با آن آشناست. اين بخش از زمان، اوقاتي را شامل مي شود كه آغاز آن زمان شفق و سرخي افق مغرب پس از غروب (مصباح ج 1 و 2 ص318) و پايان آن با طلوع فجر و فلق در سمت شرق خاور است (اسراء آيه 78 و بقره آيه 187) كه از آن به صبح ياد مي شود. (هود آيه 81)
اين زمان از نظر قرآن از جايگاه خاصي برخوردار است كه مهم ترين و اساسي ترين آن، زمان تفكر و معراج پيامبران از جمله پيامبراكرم(ص) است. (اسراء آيه 1) خاصيت زماني همانند دروازه هايي است كه آدمي از راه آن به شهري وارد مي شود. از نظر قرآن، جهان مادي و معنوي داراي دروازه هايي است كه تنها از راه آن مي توان وارد جايي شد و به تقرب و مكانت معنوي دست يافت.
از اين رو خداوند در آيات چندي از راه هاي آسمان و اقطار آن خبر مي دهد كه تنها از راه آن مي توان وارد بخش مادي ديگري از جهان و يا معنوي آن شد. اگر براي هستي، جهان و عوالم متوازي فرض شود كه از نظر نقلي اثبات شده و از نظر علمي نظرياتي آن را تاييد مي كند مي بايست راه هايي براي انتقال از هر يك از جهان هاي متوازي مادي و معنوي به سمت و سويي ديگر باشد كه از آن به درها و راه هاي آسمان و جهان ديگر تعبير مي شود.

آيات قرآني براي برخي از زمان ها و مكان اقتدار و خصوصيات ويژه اي را بيان مي كند كه بيانگر تمايز هر زماني از زمان ديگر است. اگر براي زمان روز بتوان لحظات و ساعاتي را درنظر گرفت هر دم و لحظه اي مي تواند خصوصيت ويژه اي داشته باشد كه با دم و ساعت ديگر متمايز است و اين بيانگر آن است كه همه لحظات و ساعات همانند هم نيستند و نمي توان مدعي شد كه تفاوتي ميان ساعات و زمان ها نيست. برخي از ساعات و لحظات از خصوصيات و ويژگي هاي برتري برخوردار مي باشند كه ساعات ديگر از آن برخوردار نيستند.
از نظر علمي نيز براي انسان اثبات شده كه ساعات و لحظات زماني، تفاوت ها و تمايزهائي با هم دارند و در برخي از زمان ها قدرت و اقتداري وجود دارد كه تأثير شگرف بر رشد و نمو گياهان و يا حتي در ژرفاي زمين و خاك به جا مي گذارد. در تحقيقات علمي ثابت شده است كه در برخي از زمان ها جنين در زهدان به گونه اي ديگر تحت تأثير زمان قرار مي گيرد.
در آيات قرآني زمان نماز و نيايش به گونه اي مشخص مي شود كه تحت تأثير زمان است وعده هاي پنج گانه ميقات با خداوند و نمازهاي شبانه روز براساس تأثير زمان انتخاب و مشخص شده است و اين گونه نيست كه زمان فضيلت تنها امري قراردادي و اعتباري باشد و تأثيري در روند ارتباط و تقرب ميان آدمي و خداوند نداشته باشد؛ بلكه زمان ها و اوقات پنج گانه كه از آن به وقت فضيلت نماز ياد مي شود تأثيرات شگرفي در جان و وجود آدمي به جا مي گذارد كه براي بسياري محسوس نيست؛ زيرا اين تأثيرات همانند رشد و نمو گياهان است كه تنها براي برخي و آن نيز با بهره گيري از فن آوري پيشرفته روز امكان پذير است. توده مردم تنها پس از چند روز و يا ساعت وقتي برگي مي رويد و يا گلي مي شكفد از آن آگاه مي شوند. تأثيرات آرام و پياپي در آدمي همانند رويش گياهان و شكوفه ها رخ مي دهد كه به چشم نمي آيد.
به هرحال برخي از زمان ها در روز و يا شب از ويژگي هاي اختصاصي تر برخوردار مي باشند. به اين معنا كه اگر براي مقطع زماني روز ما ويژگي اي شناسايي كنيم براي هر جزء خاص آن نيز مي توان ويژگي هاي دقيق و لطيف تري جست. اين مسأله درباره شب نيز صدق مي كند. از اين رو بخشي از شب از اقتدار و ويژگي بيش تر برخوردار مي باشد.
اگر بخواهيم شكل محسوس تري به اين مطلب بدهيم مي توان به زمين و بخش هاي آن اشاره كرد. در برخي از مناطق، آب و هوا به گونه اي است كه بسيار مناسب براي رشد و نمو گياهان است و در برخي ديگر اين امكان فراهم نيست. به تعبير قرآن برخي از سرزمين ها سرزمين پاك و طيب است كه هر آن چه در آن مي رويد مفيد و پاك و پاكيزه است و در برخي ديگر از سرزمين ها كه خبيث است جز خار و خاشاك نمي رويد و بركتي ندارد. زمان ها نيز اين گونه متفاوت است و آثار متفاوتي را به دنبال دارند.

شب به طور كلي بخشي از زمان است كه به عنوان آفريده خاص خداوند معرفي شده است. براي آن فوايد و آثاري در آيات قرآن بيان شده تا گرايش مردم بدان افزايش يابد و آدمي بتواند از آن براي تعالي و تكامل و تقرب بهره گيرد؛ زيرا شناخت، يكي از عوامل اصلي تغيير رفتار در آدمي است. در روان شناسي اثبات شده است كه رفتار آدمي متأثر از عواملي شناختي و عاطفي است. اگر براي نگرش سه مولفه شناختي و عاطفي و رفتاري برشماريم بي گمان عوامل شناختي و عاطفي نقش مهمي را ايفا مي كنند و در حقيقت آن دو هستند كه رفتار آدمي را تحت تأثير قرار مي دهند و مديريت مي كنند. از اين رو قرآن بر عوامل شناختي و عاطفي تأكيد مي ورزد و حتي ايمان را تركيبي از عوامل شناختي و عاطفي بر مي شمارد و مي گويد كه عمل و رفتار آدمي تحت تأثير اين دو عامل اصلي نگرش قرار دارند.
قرآن براي تحريك مردم براي بهره گيري از اقتدار زماني شب، فوايد مهم و اساسي را برمي شمارد كه زندگي آدمي را دگرگون مي سازد.
نخستين فايده و اثري را كه قرآن براي شب بيان مي كند، آرامش است. سكوت شبانه و آرام يابي موجودات بسيار هستي و كم شدن سر و صدا در محيط موجب مي شود كه آرامشي در محيط و در نتيجه آن در جان آدمي ايجاد شود.

اگر براي آدمي چيزي به عنوان فضيلت ارزشي سعادت و خوشبختي فرض كنيم كه به عنوان تنها دغدغه او مطرح مي شود، اين امر يعني سعادت، دو مؤلفه و عنصر اصلي دارد كه به سعادت و خوشبختي معنا و مفهوم مي بخشد. به اين معنا كه سعادت چيزي جز آرامش و آسايش نيست. از اين رو همواره در جست وجوي آن است تا عوامل و زمينه ها و بستر آرامش روحي و اجتماعي خود را فراهم سازد و وسايل رفاه و آسايش خويش را مهيا كند. البته تفاوتي در اين مسأله نيست كه اين سعادت و خوشبختي دنيوي و يا اخروي و يا هر دو باشد. همگان در جست وجوي سعادت و خوشبختي هستند با اين تفاوت كه حوزه و دامنه آن با توجه به نگرش آدمي و بينش وي متغير است. برخي، تنها سعادت دنيوي را مي جويند و از خداوند حسنات دنيا را مي خواهند و برخي تنها به آخرت مي نگرند و حسنات اخروي را مي خواهند و تنها جماعتي اندك هستند كه دين و دنياي خويش را به گونه اي ترسيم و تصوير مي كنند كه از هر دوي آن ها بهره ببرند و از سعادت و خوشبختي دنيا و آخرت بهره مند گردند.
دست يابي به يكي از عناصر اصلي خوشبختي دنيوي و اخروي يعني آرامش، از راه شب امكان پذير است. كسي كه در جاده شب حركت مي كند مي تواند دست كم از بخشي از ايستگاه هاي شبانه به خوبي بهره گيرد. از اين رو خداوند از مؤمنان مي خواهد كه فرصت شب را غنيمت بشمرند و دست كم در سحرگاهان و يا فجر از آن بهره گيرند.

البته همه به طور طبيعي از آرامش شبانه بهره مي برند و فايده شب همگان را دربر مي گيرد. شب زماني است كه خداوند براي آرامش آدمي آفريده است. اگر اين زمان آفريده نمي شد شايد براي بسياري از مردم كه همواره دغدغه طلب دنيا و گردآوري ثروت را دارند فرصت آرامشي پديد نمي آمد. با آن كه شب آفريده شده و ناخواسته آدمي را به سوي خواب و آرامش سوق مي دهد، با اين همه بشر در جست وجوي دنيا آن چنان تلاش دارد كه با فن آوري هاي خويش آن را به روز كاري تبديل مي كند تا بتواند بهره بيش تري از روز برد. در تفسير و تحليل قرآن، روز، زمان جست و جوگري آدمي براي دست يابي به منافع مادي دنيوي است. و لذا از آن به «سبح طويل» (تلاش طولاني» ياد مي كند. با اين كه اين روز خود به اندازه كافي طولاني و بلند است ولي بسياري كه در جست وجوي دنيا هستند همين زمان را اندك مي شمارند و بخشي از شب را بلكه بخش اعظم آن را به درآمدزايي و گردآوري ثروت تبديل مي كنند و تنها بخشي كوچك را مي خوابند و يا براي تفكر در هستي از آن بهره مي گيرند. در حقيقت آنان با بهره گيري از فن آوري، كوشيدند تا زماني از آرامش شبانه و بهره گيري تكاملي را به سبح طويل خويش بيافزايند و دنيا را بجويند و اين درحالي است كه همه آن چه را گرد مي آورند مي بايست فرو گذارند؛ زيرا خداوند وارث همگان است و اوست كه ميراث السموات و الارض را خواهد برد و همه مي بايست آن را به صاحب اصلي آن بازگردانند و اين سباحان روز و شب تنها از خسران و زيان در سرمايه هاي كمالي خود بهره مي برند و وارثان هيچ مي شوند؛ زيرا كه ترازوي وجوديشان از هيچ خالي مي شود و «خفت موازينه» مي گردد.

به هرحال خداوند شب را براي آرامش آفريده و اين يكي از مهم ترين فوايد شب براي آدمي است. (انعام آيه 96 و يونس آيه67 و فرقان آيه 1047 و آيات ديگر)

از ديگر فوايدي كه قرآن براي شب برمي شمارد خواب است. به اين معنا كه خواب در شب بهترين چيزي است كه خداوند به آدمي هديه كرده است. آدمي در خواب است كه به آرامش تن و حتي روح دست مي يابد. بسياري از كساني كه با مصيبت هاي بزرگ و جانگداز روبه رو مي شوند در خواب به آرامش دست مي يابند و اين مسأله افزون بر اين است كه تن آدمي با خواب به آرامش مي رسد و توانايي و قدرت از دست رفته اش دوباره بازسازي مي شود.
خداوند در آيه 23 سوره روم خواب در شب را به عنوان يكي از آيات قابل تفكر براي آدمي دانسته و از انسان خواسته تا در اين باره به تحقيقات و پژوهش هاي علمي رو آورد تا بداند خواب شب تا چه اندازه براي كمال آدمي و دست يابي به موفقيت ها مؤثر است.
خواب شبانه از نظر قرآن نوعي قبض روح و بازگشت به اصل خود است تا در اين قبض، روح دوباره بازآفريني شود و قدرت و توانمندي هايي به او بخشيده و يا الهام گردد. مرگ موقت آدمي افزون بر كاربردهاي رستاخيزي و تغيير در بينش و نگرش انسان به هستي، عاملي مهم براي ترقي و توانايي هاي جديد مي شود.

پوشش شب از ديگر فوايدي است كه قرآن براي آدمي برمي شمارد. به اين معنا كه آدمي در شب تحت پوشش شب قرار مي گيرد و اجازه داده نمي شود تا عناصر مزاحم، آرامش او را بر هم زند و او را به سوي تشويش و اضطراب براند.
به نظر مي رسد كه تشبيه شب به لباس در آيات چندي چون آيه 47 سوره فرقان به اين معنا است كه شب همانند لباس عمل مي كند كه هم او را مي پوشاند و هم او را از شر برخي از عوامل محافظت مي كند. در شب است كه بسياري از چيزهايي كه آدمي را مي آزارد از چشم او مخفي مي شود و آرامش را به او هديه مي كند. (نباء آيه 10 و فرقان آيه 47)
چنان كه پيش از اين گفته شد برخي از زمان ها داراي اقتدار خاص و ويژه اي هستند كه رويش گياهان در شب از مسايلي است كه در آيه 29 تا 31 سوره نازعات بدان اشاره شده است. اين بدان معناست كه شب در رويش گياهان و يا تغييرات مهم در آن ها از نقش مهم و اساسي برخوردار مي باشد. از فوايد ديگري كه قرآن براي شب برمي شمارد مي توان به بهره گيري انسان از آن براي دست يابي به تقويم و موقعيت هاي زماني برتر و بهتر ياد كرد. (اسراء آيه 12) اگر شب نمي بود شايد انسان راهي براي محاسبه زمان و شمارش سال ها نداشت و نمي توانست از بهترين زمان ها براي بهره گيري استفاده كند؛ زيرا در اين صورت همه زمان ها براي او يكسان مي شد و اين در حالي است كه زمان ها تفاوت هاي محسوس و مهمي دارد. با آن كه شب خلق شده است و تفاوت محسوسي با روز دارد اما عده اي تفاوتي ميان شب و روز نمي بينند و با شب و روز خويش يكسان برخورد مي كنند، اين در حالي است كه تفاوت هاي ميان شب و روز و ميان ساعات آن بسيار افزون تر از تصوري كه داريم مي باشد.
در ارزش و اعتبار شب و آثار و فوايد آن همين بس كه خداوند در آياتي بسيار به اين آيه وجود سوگند خورده است تا ارزش آن را به مردم بشناساند. (شمس آيه 4 و ليل آيه 1 و فجر آيه 4 و آيات ديگر)
ويژگي هاي بخش هايي از شب
بخش هايي از شب از اقتدار و فوايد و آثار بيش تري نسبت به بخش هاي ديگر آن برخوردار است كه در آيات چندي بدان اشاره شده است. از جمله اين بخش ها، زمان سحر و فجر است كه در آياتي، تهجد د رآن بسيار مهم شمرده شده و در برخي ديگر خواندن قرآن به عنوان قرآن مشهود و تاثيرگذار در جان آدمي مطرح گرديده است.
ذكر شبانه و تضرع و گريه و زاري در آن در زماني كه بسياري از مردم در آرامش و خواب هستند، روح و جان آدمي را جلا مي دهد و زمينه هاي تكامل و معراج آدمي را فراهم مي آورد. (اعراف آيه 205 و نيز انسان آيه 25) از آن جايي كه معراج در حوزه تسبيح قرار مي گيرد و آيات قرآني در معراج پيامبر با تسبيح خداوند آغاز مي شود تا جسمانيت را از خداوند تنزيه كند، تسبيحات شبانه به عنوان امري مفيد در تكامل و معراج آدمي مطرح مي شود و در آيه 130 سوره طه و نيز 55 آيه غافر بر آن تاكيد مي شود.
در اين ميان اگر براي همه سحرگاهان و فجر اعتبار و اقتدار خاصي مطرح شده براي شب هاي دهگانه اي كه براساس روايات دهه اول ذي الحجه است، ارزش و اعتباري مطرح مي شود كه مي گويند زمان معراج بسياري از پيامبران بوده است. بنابراين لازم است كه از اين شب هاي دهگانه كه در آيات 1 و 2 سوره فجر بيان شده به خوبي بهره برد. (الميزان ج 20 ص 279)
اين ها مواردي است كه در قرآن نسبت به جايگاه و ارزش شب و شب زنده داري بيان شده است. مباحث پيرامون هر مطلب و موضوع وقتي ديگر را مي طلبد كه در حوصله اين نوشتار نيست.